حضرت اسحاقحضرت اسحاق (علیه‌السلام)، فرزند کوچک حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) و برادر حضرت اسماعیل (علیه‌السّلام)، از پیامبران الهی که دین‌اش همان دین حضرت ابراهیم یعنی اسلام ذکر شده است. در قرآن کریم درباره ولادت، نبوت، دین و شریعت، برخی از مسئولیت‌ها، برخی از ویژگی‌ها و امتیازات ویژه‌ای که خداوند به او داده، اشاره شده است. از جمله امتیازات اسحاق نبی، برکت و داشتن کتاب آسمانی و مقام قضاوت بود. در این مقاله مباحثی که در قرآن درباره حضرت اسحاق بیان شده را یادآور می‌شویم. فهرست مندرجات۲ - ولادت اسحاق در قرآن ۳ - نبوت اسحاق در قرآن ۴ - دین و آیین ۵ - تکالیف و مسئولیت‌ها ۵.۱ - اقامه نماز و پرداخت زکات ۵.۲ - انذار و تبشیر قوم ۵.۳ - انجام کارهای خیر ۶ - اوصاف ۶.۱ - قدرت و بصیرت ۶.۲ - خلوص در ذکر آخرت ۶.۳ - اهل عبادت ۶.۴ - الگوی هدایت ۶.۵ - امام و اسوه دیگران ۷ - امتیازات خداوند به اسحاق ۷.۱ - برکت ۷.۲ - کتاب آسمانی و مقام قضاوت ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - معنای اسحاقاسحاق معرب کلمه عبرانی "ایصحاق" به معنای ضاحک و خندان است. ایشان را اسحاق نامیدند بدان‌جهت که زیاد می‌خندید، یا به این دلیل که مردم هنگام تولد وی از پدر و مادری مسن، خندیدند. ۲ - ولادت اسحاق در قرآناسحاق یکی از پیامبران الهی بود که خدای متعال او را در سن پیری به ابراهیم و همسرش عنایت فرمود و برکات و رحمت خود را بر این خاندان نازل نمود. [۳]
طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۳۲، تحقیق احمد قیصر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) در سن پیری صاحب دو فرزند شد که اسماعیل نبی فرزند بزرگ ایشان است و اسحاق نبی فرزند کوچک. [۵]
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۸۶، تحقیق لجنة من العلماء، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق، چاپ اول.
هنگامی که فرشتگان الهی برای مجازات قوم لوط نازل شدند، نزد حضرت ابراهیم رفتند و او را به ولادت اسحاق بشارت دادند: [۶]
ر. ک ابو‌حمزه ثمالی، ثابت بن دینار، تفسیر القرآن الکریم، ص۲۲۷، تحقیق محمدحسین حرزالدین، قم، الهادی، ۱۳۷۸ش، چاپ اول.
«وَامْرَاَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِکَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِاِسْحَاقَ...؛ و همسرش ایستاده بود، (از خوشحالی) خندید، پس او را بشارت به اسحاق دادیم...» نام مادر اسحاق را ساره ذکر کرده‌اند. [۸]
ابو‌حمزه ثمالی، ثابت بن دینار، تفسیر القرآن الکریم، ص۲۲۷.
بعد از بشارت ملائکه، همسر ابراهیم با تعجب به پیری خودش و شوهرش اشاره نموده و این مسئله را چیز عجیبی دانست، زیرا فرد مسن شرایط و توانایی بچه‌دار شدن را ندارد! [۱۰]
زحیلی، وهبة بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، ج۱۲، ص۱۰۸، بیروت، دارالفکر المعاصر، ۱۴۱۸ق، چاپ دوم.
اما ملائکه در پاسخ وی به رحمت و برکات خدا بر خانواده ابراهیم اشاره نمودند، چراکه قدرت و اراده خدای متعال چنین است که می‌گوید: باش، موجود می‌شود. ۳ - نبوت اسحاق در قرآنحضرت اسحاق از جمله انبیاء الهی است که خداوند عنایت ویژه‌ای به وی داشت. نام ایشان هفده مرتبه در قرآن ذکر شده که در برخی موارد به نبوت وی تصریح نموده و می‌فرماید: «وَ بَشَّرْنَاهُ بِاِسْحَاقَ نَبِیّاً مِنَ الصَّالِحِینَ؛ ما او را به اسحاق -پیامبری از شایستگان- بشارت دادیم!» حضرت اسحاق علاوه بر اینکه به عنوان نبی مثل سایر پیامبران به ایشان وحی می‌شد، دارای صحف نیز بود، و خدای تبارک خطاب به پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید:«قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ مَاأُنْزِلَ عَلَینَا وَ مَاأُنْزِلَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ...؛ بگو: به خدا ایمان آوردیم و (همچنین) به آنچه بر ما و بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق... نازل گردیده.» "مَا أُنْزِلَ" به معنای صحف معنا شده که بر پیامبران الهی از جمله حضرت اسحاق نازل می‌شد. ۴ - دین و آییندین و شریعت اسحاق نبی همان دین حضرت ابراهیم یعنی اسلام ذکر شده که قرآن می‌فرماید: «وَ وَصَّی بِهَا إِبْرَاهِیمُ بَنِیهِ وَ یعْقُوبُ یابَنِی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَی لَکمُ الدِّینَ فَلَاتَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛ و ابراهیم و یعقوب (در واپسین لحظات عمر،) فرزندان خود را به این آیین، وصیت کردند، (و هر کدام به فرزندان خویش گفتند:) فرزندان من! خداوند این آیین پاک را برای شما برگزیده است و شما، جز به آیین اسلام (=تسلیم در برابر فرمان خد) از دنیا نروید!» مراد از "بَنِیهِ" چهار نفر هستند که عبارتند از: اسماعیل، اسحاق، مدین و مداین. و منظور از "وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ" همان اخلاص در توحید، عبادت و خضوع قلب و جوارح برای خداوند است. چنان‌که وقتی حضرت یعقوب (علیه‌السلام) در آخرین لحظات عمر شریفش از فرزندان خود پرسید: «پس از من، چه چیز را می‌پرستید؟ گفتند: خدای تو و خدای پدرانت، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق، خداوند یکتا را، و ما در برابر او تسلیم هستیم.» پس دین اسحاق همان دین پدرش ابراهیم بود که به دین حنیف تفسیر شده است. دینی که اساس آن بر توحید بنا شده و به هرگونه شرک و عبادت غیر خدا دست رد می‌زند و برای بشریت واجب و نعمت بزرگ الهی لحاظ می‌شود. ۵ - تکالیف و مسئولیتهادر قرآن کریم برخی از تکالیف شخصی و مسولیت‌های اجتماعی آن حضرت اینگونه بیان شده است: ۵.۱ - اقامه نماز و پرداخت زکاتخداوند برای هدایت بشر انبیائی را به عنوان ائمه و الگو فرستاد، تا پیروانشان به آن‌ها اقتدا کرده و در مسیر حق گام بردارند. لذا اعمال و رفتار آن‌ها بهترین الگوی عملی برای پیروانشان به شمار می‌رود: «وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ یعْقُوبَ... وَ أَوْحَینَا إِلَیهِمْ... و إِقَامَ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءَ الزَّکاةِ...؛ و اسحاق، و علاوه بر او، یعقوب را به وی (ابراهیم) بخشیدیم... و بر پا داشتن نماز و ادای زکات را به آن‌ها وحی کردیم...» اقامه نماز یعنی نماز را با حدود و شرایط آن انجام دادن و آن‌را در وقت معین بجای آوردن و بر آن مداومت داشتن است، و مراد از اداء زکات همان چیزی است که خداوند بر آن‌ها واجب نموده، تا آن را به فقراء، مساکین و مستحقین بپردازند. پرداخت زکات از افضل عبادات در امور مالی است، همان‌گونه که نماز از افضل عبادات بدنی است و از اینجا دانسته می‌شود این دو امر واجبی است که تمام امم پیشین به آن مامور شده بودند. ۵.۲ - انذار و تبشیر قوماز جمله وظایف انبیاء الهی، انذار و تبشیر امت است. پیامبران مامور شدند، در صورتی که مردم ایمان آورده و از رسولان الهی پیروی کردند، آن‌ها را به مغفرت و رضوان خداوند بشارت دهند، اما اگر راه کفر را پیشه کردند و در صدد تکذیب انبیاء بر آمدند، آن‌ها را از سخط و عقاب الهی بترسانند. «...وَ أَوْحَینَا إِلَی... إِسْحَاقَ وَیعْقُوب.. رُسُلًا مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ...؛ ما به... اسحاق و یعقوب... وحی نمودیم، پیامبرانی که بشارت‌دهنده و بیم‌دهنده بودند...» پس از جمله وظایف حضرت اسحاق و دیگر پیامبران این بود که مردم مؤمن را به بهشت و ثواب بشارت داده و کافران را از عقاب و آتش جهنم بیم دهند. ۵.۳ - انجام کارهای خیرخداوند به پیامبران خود وحی کرد که کارهای خیر را انجام داده و در برپاداشتن شرایع دین، اعم از عبادات و معاملات در میان مردم، تلاش کنند: «وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ یعْقُوبَ... وَ أَوْحَینَا إِلَیهِمْ فِعْلَ الْخَیرَاتِ...؛ و اسحاق، و علاوه بر او، یعقوب را به وی (ابراهیم) بخشیدیم... و انجام کارهای نیک... را به آن‌ها وحی کردیم...» مراد از "فِعْلَ الْخَیرَاتِ" همان عمل به شرایع نبوت بود، که انجام این خیرات به وحی باطنی صورت می‌گرفت. بنابراین رسولان الهی که به وسیله روح‌القدس تایید می‌شدند، مأموریت یافتند که کارهای خیر از جمله اقامه نماز، و اداء زکات که همان انفاق مالی است، بجای آورند. ۶ - اوصافقرآن کریم برای اسحاق برخی ویژگی‌هایی را ذکر کرده که می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود: ۶.۱ - قدرت و بصیرتقرآن خطاب به نبی مکرم اسلام می‌فرماید: «وَاذْکرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ وَ یعْقُوبَ أُولِی الْأَیدِی وَالْأَبْصَارِ؛ و به خاطر بیاور بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را، صاحبان دست‌ها(ی نیرومند) و چشم‌ها(ی بینا)!» مراد آیه صاحب قوه بودن این بزرگواران در عبادت، بصیرت داشتن و فقیه بودن در دین و صاحب اعمال دینی و فکر علمی است. بنابراین انبیاء مذکور در آیه مدح شده‌اند، چون کلمه "ید و بصر" هنگامی قابل مدحند که دست و چشم انسان باشند و در راهی بکار گرفته شود که خداوند برای همان هدف آن‌ها را خلق کرده است. پس شخص با دست خود اعمال صالح را انجام داده و با آن به بندگان خدا خیر می‌رساند، و با چشم خود راه‌های عافیت و سلامت را از موارد هلاکت تشخیص داده و به حق می‌رساند. لذا آیه شریفه با کنایه می‌فهماند که نامبردگان از جمله حضرت اسحاق (علیه‌السلام) در اطاعت خدا و رساندن خیر به خلق خدا، همچنین بیناییشان در تشخیص اعتقاد و عمل حق بسیار قوی هستند. ۶.۲ - خلوص در ذکر آخرتاسحاقِ پیامبر از جمله انبیائی بود که دائما ذکر آخرت می‌کرد،زیرا آل ابراهیم، هم دین را خوب فهمیدند و هم به فهمیده‌ها خوب عمل می‌کردند. [۴۴]
جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، ج۶، ص۴۹۴.
بنابراین خداوند خطاب به پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود:«وَاذْکرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ... إِنَّا أَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِکرَی الدَّار؛ و به خاطر بیاور بندگان ما ابراهیم و اسحاق... را ما آن‌ها را با خلوص ویژه‌ای خالص کردیم، و آن یادآوری سرای آخرت بود!» اخلاص به اخراج هر چیز زاید از شی اطلاق می‌شود که خداوند با لطف خود پیامبرانی را که در آیه ذکر شده، برای نعیم بهشت خالص نموده است و مراد از "ذِکرَی الدَّارِ" متذکر شدن سرای آخرت و زیاد به یاد آخرت بودن و زهد پیشه کردن در دنیاست که به سبب همین خصلت، آن بزرگواران نزد خداوند از برگزیدگان و نیکان به شمار آمدند. بنابراین خداوند به آل ابراهیم "ذکری الدار" را جایزه داد، چون به یاد سرای اصیل و نهایی بودن جایزه خالصی است که بهره هر کس نمی‌شود و خدای سبحان بر اثر علم صائب و عمل صالح خاندان ابراهیم، آنان را به چنین فضیلتی مفتخر کرد. [۴۸]
جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، ج۶، ص۴۹۴.
۶.۳ - اهل عبادتبعد از آنکه حضرت ابراهیم از بت‌پرستان و بت‌هایشان دوری گزید، خداوند اسحاق و یعقوب را به او بخشید و هر یک را به عنوان پیامبری بزرگ برگزید و نسل آن حضرت را اینچنین گسترش داد. عبادت کردن خداوند از جمله خصلت‌هایی است که در خانواده حضرت ابراهیم مورد توجه بود: «وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ یعْقُوبَ... وَکانُوا لَنَا عَابِدِینَ؛ و اسحاق، و علاوه بر او، یعقوب را به وی (ابراهیم) بخشیدیم... و تنها ما را عبادت می‌کردند» "عَابِدِینَ" به کسانی گویند که مخلص در عبادت خداوند باشند، یعنی گفتار مردم در وجود این پیامبران تاثیری نداشته و آن‌ها را از عبادت خداوند باز نداشت، بلکه آن‌ها هر لحظه به یاد خداوند بوده و او را عبادت می‌کردند. ۶.۴ - الگوی هدایتحضرت اسحاق از جمله پیامبرانی بود که خداوند وی را الگوی مناسب برای پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) معرفی کرده و خطاب به ایشان می‌فرماید: «وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیعْقُوبَ... أُولَئِک الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ...؛ و اسحاق و یعقوب را به او (=ابراهیم) بخشیدیم... آن‌ها کسانی هستند که خداوند هدایتشان کرده، پس به هدایت آنان اقتدا کن...» در تفسیر این گفته‌اند که خداوند به پیامبر گرامی اسلام امر نمود که به ادله‌ای که انبیاء گذشته اقامه کرده‌اند، و به صبر آن‌ها در برابر آزار و اذیت قوم و یا نوع تبلیغ آن‌ها و به هدایت توحیدی آن‌ها اقتدا نماید. در واقع این جمله تعریضی به مشرکین بود که محمد به پیامبری مبعوث نشد، مگر بر سنت پیامبران قبلی! ۶.۵ - امام و اسوه دیگرانحضرت اسحاق همانند برخی دیگر از انبیاء که در آیات شریفه نام آن‌ها ذکر شده، در شمار ائمه هدایت قرار گرفته که قرآن در این مورد می‌فرماید: «...وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یهْدُون بِأَمْرِنَا...؛ ...و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما، (مردم را) هدایت می‌کردند...» واژه "یهْدُونَ بِأَمْرِنَا" این معنا را دربر دارد که آن‌ها صلاحیت اسوه و الگو قرار گرفتن را دارند و در ابتدا خود هدایت شده، سپس امر هدایت امت بر عهده آن‌ها گذاشته شد، همان کسانی که توسط روح‌القدس تایید می‌شدند. ۷ - امتیازات خداوند به اسحاقدر قرآن کریم به برخی انبیاء الهی امتیازات ویژه‌ای بیان شده که حضرت اسحاق از جمله آن‌هاست که عبارتند از: ۷.۱ - برکتخداوند متعال بعد از توصیف حضرت ابراهیم و صبر ایشان بر ذبح فرزند خویش اسماعیل نبی می‌فرماید: «وَ بَارَکنَا عَلَیهِ وَ عَلَی إِسْحَاقَ...؛ ما به او و اسحاق برکت دادیم...» در تفسیر برکت گفته‌اند: خداوند به‌وسیله کثرت ذریه به آن‌ها برکت داد، به این معنا که آن بزرگوارن صاحب فرزند کثیری بودند و انبیاء الهی از نسل و اولاد آن‌ها بود، بنابراین خداوند برکت دین و دنیا را بر ابراهیم و اسحاق نازل نمود [۶۵]
نسفی، عبدالله بن احمد، تفسیر النسفی، ج۶، ص۲۶.
که در آیات دیگر رحمت و برکت الهی را مشمول حال اسحاق و خانواده‌اش بیان نموده و اینچنین نعمت خویش را بر این خاندان تمام کرده است.۷.۲ - کتاب آسمانی و مقام قضاوتبعضی از پیامبران الهی دارای کتاب بودند که در آن احکام و حلال و حرام خدا تبیین شده بود و برخی دیگر دارای حکم قضاوت بودند که بواسطه آن اقامه عدل می‌کردند. «وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ یعْقُوبَ... أُولَئِک الَّذِینَ آتَینَاهُمُ الْکتَابَ وَ الْحُکمَ وَ النُّبُوَّةَ؛ و اسحاق و یعقوب را به او (=ابراهیم) بخشیدیم... آن‌ها کسانی هستند که کتاب و حکم و نبوت به آنان دادیم...» این آیه اشاره به انبیائی است که در آیات قبل ذکر شد. مراد از "حُکم" مقام قضاوت در میان مردم است. لذا حکم که همان حکمت باشد، به معنای علم نافع و فقه در دین است که احکام قضاوت نیز بر آن مترتب می‌شود و بواسطه آن نزاع‌ها و اختلافات مردم حل و فصل می‌گردد. ۸ - پانویس۹ - منبع• ابراهیم صالحی حاجی آبادی، دانشنامه موضوعی قرآن، برگرفته از مقاله «اسحاق نبی»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۴/۰۳. • ابراهیم صالحی حاجی آبادی، سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اسحاق نبی»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۴/۰۳. رده‌های این صفحه : پیامبران غیر اولوالعزم | تاریخ انبیاء | حضرت اسحاق | شخصیت های قرآنی | فرزندان حضرت ابراهیم
|